Cysterski charyzmat - krótki rys historyczny
Tradycji nie należy bowiem pojmować w pierwszym rzędzie jako rzeczy przeszłej, lecz jako rzecz żywą i aktualną, która dynamicznie dąży ku przyszłości i domaga się nowego urzeczywistnienia odpowiadającego nowym warunkom. Historia ma być dla (...)(cystersów) mistrzynią życia, ale nie panią, winna napominać i inspirować, ale nigdy nie przeszkadzać. (...) Deklaracja Kapituły Generalnej Zakonu Cystersów O głównych elementach współczesnego życia cysterskiego[Ogłoszona w latach 1968/1969].
Cystersi w Europie Za założycieli Zakonu Cysterskiego przyjmuje się świętych: Roberta z Molesme, Alberyka i Stefana Hardinga. Zakon powstał w 1098r. dzięki inicjatywie św. Roberta z Molesmes, który odszedł od benedyktynów i w miejscowości Cîteaux (Cistercium) koło Dijon (fot. 1) – stąd nazwa cystersi (obecnie Saint-Nicolas-les_Citeaux w Burgundi) - założył własne ugrupowanie. W 1099r. kierowanie opactwem papież Urban II powierzył Alberykowi. Następni opaci, Stefan Harding oraz św. Bernard z Clairvaux przyczynili się do rozkwitu zakonu. W latach 1113-15 powstały protoopactwa La Ferté, Pontigny (fot. 2), Clairvaux i Morimondo, które następnie dały początek kolejnym opactwom. W 1134r. cystersi posiadali już ponad 70 opactw, a w 1153 było ich 345. Żeńska gałąź zakonu powstała w 1125r.w Tart, niedaleko Citeaux. Największy rozwój żeńskich wspólnot miał miejsce między XI a XIIIw. w Europie Zachodniej, zwł. w południowo – zachodnich i środkowych częściach Niemiec, a także na Śląsku i na północnych terenach Polski. Nowe klasztory powstawały dzięki poparciu Stolicy Apostolskiej, biskupów, panujących i możnych świeckich, umacniając pozycję fundatorów na danym terenie. Na życie zakonne decydowały się głównie kobiety niezamężne, głównie z warstw arystokracji i patrycjatu miejskiego. Często takie decyzje były wynikiem ówczesnych stosunków społecznych (względy rodzinno-majątkowe, staropanieństwo, przypadki losowe itd.). Z chwilą włączenia danego klasztoru żeńskiego do zakonu cysterskiego, przydzielano takiemu opactwu ojca-opata (najczęściej z pobliskiego opactwa), którego obowiązkiem było czuwanie nad należytą administracją dobrami materialnymi i nad przestrzeganiem obserwancji zakonnej. Połowa XVIIw. przyniosła podział zakonu na zwykłą i reformowaną obserwację, tzw. trapistów. Nazwa pochodzi od klasztoru La Trappe, gdzie najwybitniejszą postacią był Armand J. B. Rance. Aktualnie Zakon Cysterski składa się z trzynastu Kongregacji monastycznych funkcjonujących w Europie, Brazylii i Wietnamie oraz klasztorów niezależnych.
Podstawy duchowości cysterskiej Cystersi nazywani są białymi braćmi ze względu na noszone przez nich białe habity z czarnym szkaplerzem, przepasane wełnianym pasem. Czarny szkaplerz chronił przed zabrudzeniem w czasie pracy. Opactwa cysterskie stanowiły w średniowieczu centra kulturalne, naukowe i gospodarcze, miejsca, gdzie wykorzystywano nowe technologie w rzemiośle. Podstawy duchowości cysterskiej można znaleźć w pierwszych dokumentach Citeaux (Exordium Parvum- EP i Exordium Cistercii). Stanowią je zasady surowego przestrzegania reguł św. Benedykta, skrajne ubóstwo i eremicki styl życia. Odosobnienie powinno służyć monastycznemu pokojowi i wewnętrznej wolności mnichów. Podstawowe zasady duchowości miały swoje praktyczne odniesienia do architektury, liturgii, gospodarstwa i całego życia mnichów z Citeaux. Wprowadziły one na nowo w życie klasztorne regularny rytm modlitwy, czytania i pracy fizycznej.
Cystersi w Polsce Pierwsze klasztory na ziemiach polskich powstały ok. 1153 r., w okresie najbardziej dynamicznego rozwoju Zakonu Cysterskiego w Europie. W XII i XIII w. Zakon Cystersów wywarł ogromny wpływ na kształtowanie się oblicza kulturowego Europy jako jeden z ważniejszych łączników między Polską a Europą Zachodnią. Średniowieczne klasztory na ziemiach polskich wywodzą się z dwóch linii filiacyjnych: Clairvaux i Morimond. Za fundatorów opactw uznaje się książęta, możnych i duchownych. Od poł. XII do końca XIII w. w obrębie dzisiejszych granic Polski ufundowali oni 26 klasztorów męskich. Niektóre z nich uległy translokacji z miejsca pierwotnego założenia. Kongregacja NMP Królowej Świata, czyli Kongregacja Polska Pierwszą próbą utworzenia kongregacji cystersów było w XVI w. dzieło wizytacyjne opata Edmunda a Cruce, polegające na połączeniu wszystkich klasztorów polskich w jeden twór prawny o wspólnych statutach, ale nie posiadający zatwierdzenia Stolicy Apostolskiej. Obecna Kongregacja Polska NMP Królowej Świata została erygowana powagą Stolicy Apostolskiej przez Prymasa Tysiąclecia, Kardynała Wyszyńskiego w 1953r., mającego wówczas taką władzę i uprawnienia. Dykasterium watykańskie do spraw zakonników zatwierdziło tę decyzję dekretem z 6 stycznia 1964r., a Ojciec Święty Jan Paweł II potwierdził je uroczyście w lipcu 1987r.
Obiekty prowadzone przez ojców cystersów
Kongregację tworzą cztery opactwa. Wśród aktualnie funkcjonujących należy wymienić: Kraków Mogiłę (siedziba Ojca Prezesa Kongregacji w Polsce), Wąchock, Jędrzejów, Szczyrzyc. Wśród klasztorów zależnych ( przeoraty) mamy: Henryków, Oliwę, Szklane Domy, Sulejów. Do cysterskie miejsc odnowy duchowej należą: Trybsz i Czarna Góra (placówki opactwa w Krakowie Mogile), Jodłownik (placówka w Szczyrzycu) i Winniki (placówka w Wąchocku) Istniejące obiekty pocysterskie, jak klasztory męskie to: Bierzwnik, Bledzew, Bukowo Morskie, Byszewo, Gościkowo – Paradyż, Jemielnica, Kamieniec Ząbkowicki, Kołbacz, Koprzywnica, Koronowo, Ląd, Lubiąż, Ludźmierz, Łękno, Mironice, Obra, Pelpin, Przemet, Rudy, Szpetal, Wągrowiec, Wieleń, Zemsko. Do klasztorów żeńskich należą: Cedynia, Chełmno, Koszalin, Marianowo, Ołobok, Oworuń, Trzcińsko, Trzebnica, Wolin, Żarnowiec.
Cystersi na Dolnym Śląsku
Pierwszy zakon cystersów na Dolnym Śląsku został wybudowany w Lubiążu. Zakonnicy zaczęli docierać tam w sierpniu 1163r., a dwunastu pozostałych braci przybywało stopniowo w latach 1173-1174. W 1175r. śląski władca – książę Bolesław Wysoki wystawił cystersom dokument lokacyjny. W 1810r. państwo pruskie, borykające się z problemami finansowymi, zaczęło interesować się majętnymi klasztorami katolickimi. Działalność klasztorów nie pasowała do protestanckiego charakteru państwa pruskiego, dlatego na mocy edyktu królewskiego zlikwidowało na Śląsku 69 domów zakonnych, w tym cztery opactwa cysterskie i jedno opactwo cysterek na terenie Dolnego Śląska. Ich majątek głównie sprzedano lub darowano zasłużonym urzędnikom królewskim. Na Dolnym Śląsku wytyczony został turystyczny Szlak Cysterski , który łączy dawne cysterskie opactwa w Lubiążu, Trzebnicy, Henrykowie, Kamieńcu Ząbkowickim i Krzeszowie. Jest on częścią Europejskiego Szlaku Cystersów, który prowadzi także do obiektów cysterskich w Bardzie, Bolkowie, Legnicy i innych miejscowości Dolnego Śląska.
Źródła: Romuald M.Sołdek, Szlak cysterski na Dolnym Śląsku, Wrocław 2007 Krzysztof Morajko OCist, Charyzmat Zakonu Cystersów. Studium historyczno –prawne, Avalon, 2006. www.cystersi.pl www.szlakcysterski.org http://en.wikipedia.org/wiki/Saint-Nicolas-l%C3%A8s-C%C3%AEteaux Artykuły o cystersach i ich obiektach: Klasztor w Lubiążu (2011)